مهاجرت از روستا به شهر آمارها چه می گویند

تهران- ایرناپلاس- مهاجرت روستاییان به شهرها در ۶ دهه اخیر همواره یکی از مهم­ترین موضوع‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و جمعیت‌­شناختی کشور بوده و گاه «بعضی» از جنبه‌­های آن بررسی شده است.


برای درک علل و عوامل مهاجرت روستاییان و تبیین دقیق آنچه در چند دهه اخیر رخ داده، در گام نخست نیازمند ارائه تصویری روشن و «واقعی» از شرایط کنونی هستیم زیرا وقتی واقعیت مهاجرت گسترده روستاییان به شهر بیشتر و تاسف­بارتر آشکار می‌­شود که به آمار خالی شدن حداقل ۳۳ هزار روستا از سکنه و تغییر ترکیب جمعیتی کشور در دهه‌­های اخیر، دقیق‌­تر و با استناد به داده‌­های آماری توجه کنیم.


براساس منابع موجود، بیشترین و گسترده‌­ترین موج مهاجرت به شهرها در اوایل دهه ۴۰ خوشیدی و با آغاز اصلاحات ارضی در ایران رخ داد و این موضوع در ۶ دهه بعد، به تناوب و با شدت‌­های متغیر دنبال شده است؛ در سال ۱۳۵۵ برای نخستین‌بار نسبت خانوارهای شهری به روستایی نزدیک شد تا اینکه در نهایت، سرشماری ۱۳۹۵ نشان داد که تعداد خانوارهای شهری حدود سه برابر روستایی‌هاست.

در واقع اگر در سال ۱۳۵۵ سه میلیون و ۲۶۵ هزار خانوار ایرانی در مناطق شهری و سه میلیون و ۴۴۶ هزار خانوار در مناطق روستایی ساکن بودند، این رقم در سال ۱۳۹۵ به طور تقریبی ۳ برابر به نفع خانواده های شهری شد و به ازای حدود ۱۸ میلیون و ۱۲۵ هزار ۴۸۸ خانوار شهری، فقط ۶ میلیون و ۷۰ هزار خانوار در مناطق روستایی ساکن­‌اند.


این موضوع از نظر جمعیتی (تعداد نفرات) نیز سیری مشابه را طی کرده به‌گونه‌­ای که در سال ۱۳۹۹ محمد امید معاون وقت توسعه روستایی و مناطق محروم کشور اعلام کرد، از ۸۴ میلیون جمعیت کشور «حدود ۲۰ میلیون نفر روستایی و حدود یک میلیون نفر عشایر هستند که نزدیک به ۲۶ درصد جمعیت کشور را شامل می‌شوند».

در حالتی خوش‌بینانه، رقم میانگین جمعیت ساکن در هر روستا حدود ۳۰۰ نفر است که با روستاهای پرجمعیت و مولد دهه­‌های گذشته به کلی متفاوت بوده و در عمل امکان بسیاری از مشاغل و کسب‌وکارهای بزرگ یا متوسط در روستاها سلب شده است.۳۰۰ نفر، میانگین جمعیت ساکن در هر روستا
براساس آمار، این ۲۶ درصد جمعیت غیرشهری در ۶۲ هزار آبادی و روستا ساکن هستند که ۳۹ هزار روستا، بالای ۲۰ خانوار جمعیت و ۲۳ هزار روستا دارای جمعیتی کمتر از ۲۰ خانوارند. این رقم نشان می­‌دهد در حالتی خوش‌بینانه، رقم میانگین جمعیت ساکن در هر روستا حدود ۳۰۰ نفر است که با روستاهای پرجمعیت و مولد دهه­‌های گذشته به کلی متفاوت بوده و در عمل امکان بسیاری از مشاغل و کسب‌وکارهای بزرگ یا متوسط در روستاها سلب شده است.


مهاجرت از روستا به شهر با اینکه روندی پایدار بوده، اما در دورانی اعلام شد که سیری معکوس داشته است؛ از جمله علیرضا زاهدیان رئیس وقت مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، تیرماه گذشته درباره مهاجرت­‌ها گفت، «برآوردها نشان می‌دهد در سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸، مهاجرت شهر به روستا بیش از مهاجرت روستا به شهر بوده است».


واقعیت اما اینکه چنین اتفاقی به‌صورت محدود و فقط در یکی، دو دوره زمانی خاص رخ داده و در دو سال اخیر و یک پیوستار کلی، ادامه نیافته است؛ در حقیقت آنچه بیشتر ملموس شده، رونق موقتی (و محدود  به سه سال) مهاجرت معکوس بوده که البته به نظر می‌­رسد به چند دلیل از جمله بازگشت تحریم‌­ها (در سال ۹۷) و ورود ویروس کرونا (در اواخر سال ۹۸) متوقف شده باشد.


در تبیین چرایی رشد مهاجرت معکوس در سال‌­های ۹۵ تا ۹۸، دلایل چندی بیان شده است؛ کارشناسان معتقدند یکی از این دلایل، «وجود جذابیت‌هایی مانند اشتغال در بخش گردشگری» از جمله توقفگاه‌­های بوم­گردی آن­‌هم در برخی روستاها و نه همه آنها بود و نیز «اجرای برخی طرح‌ها که شماری از کارآفرینان را ترغیب به فعالیت اقتصادی در روستاها کرده بود».


با تغییر شرایط اقتصادی کشور، بازگشت تحریم­‌ها و توقف یا کاهش اعطای وام­‌های اشتغال روستایی از سال ۹۸، ورق برگشت و در کنار کرونا و مصیبت‌­هایش، باعث بازگشت مهاجرت‌­ها به روال سابق، یعنی از روستا به شهر شد.

آوار کرونا بر مشاغل روستایی
به باور کارشناسان، در دو سال اخیر کسب‌وکارهای روستایی از جمله گردشگری و صنایع‌دستی، بیشترین تاثیر منفی را از کرونا و بحران‌­های جاری ارزی و تحریمی کشور پذیرفته‌اند. امری که در همان ماه‌­های نخستین شیوع کرونا، بسیاری پیش­‌بینی کرده بودند. به طور مثال، اردیبهشت ۱۳۹۹ یعنی تنها سه‌ماه پس از ورود کرونا به کشور، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اعلام کرد با شیوع این ویروس نزدیک به ۱۳ هزار راهنمای گردشگری شغل خود را از دست داده‌اند.
این اتفاق در بسیاری از استان‌­های گردشگرپذیر تکرار  شد و در نتیجه سبب از دست رفتن مشاغل و روی آوردن روستاییان به شهرها شده است؛ برای نمونه اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان اعلام کرد کرونا از اسفند ۹۸ تا پایان شهریورماه امسال، ۷ هزار میلیارد ریال به بخش‌های مختلف بخش گردشگری این استان خسارت‌زده است.


به این ترتیب، ادعاهایی درباره مهاجرت معکوس (از شهر به روستا) حتی اگر واقعی باشد، محدود یه دو یا سه سال بوده و تصویر کلی مهاجرت کشور چنین چیزی را تائید نمی‌­کند؛ نخست آنکه بخشی از کاهش مهاجرت در میانه دهه ۹۰، ناشی از این واقعیت بوده که جابجایی زیادجمعیت، پیشاپیش رخ داده بود؛ به عنوان مثال از سال ۱۳۹۲ تا ۹۷ یعنی در مدت ۵ سال، شامل سال‌­هایی که گفته می‌شود مهاجرت به شهرها بیشتر بوده، ۴ میلیون و ۷۰۹ هزار نفر در داخل کشور مهاجرت کرده‌­اند که سهم مناطق شهری از آن ۸۴.۴ درصد و مقاصد روستایی ۱۵.۶ درصد است.

با وجود قرار داشتن ۸۵ درصد اراضی کشاورزی، ۲۷ درصد تولید ناخالص ملی و ۱۸ درصد اشتغال در بخش روستایی، اکنون ۷۴ درصد از جمعیت کشور در مناطق شهری و فقط ۲۶ درصد در مناطق روستایی کشور زندگی می‌کنند.در مجموع با وجود قرار داشتن ۸۵ درصد اراضی کشاورزی، ۲۷ درصد تولید ناخالص ملی و ۱۸ درصد اشتغال در بخش روستایی، اکنون ۷۴ درصد از جمعیت کشور در مناطق شهری و فقط ۲۶ درصد در مناطق روستایی کشور زندگی می‌کنند و آن ۱۳ هزار روستایی که تنها در ۳۰ سال (از سال ۶۵ تا ۹۵) خالی از جمعیت شده‌اند، مدت‌­ها باید طول بکشد که به شرط مهاجرت معکوس، دوباره شاهد نشاط و شادابی جمعیت و تولید شوند.


با این تفاسیر، با دیگر به این پرسش اساسی رئیس‌جمهوری برمی‌­گردیم که با وجود برخورداری بسیاری از روستاهای ما از نعمت برق، آب، گاز، خانه بهداشت، جاده و …، «چرا یک روستایی باید مهاجرت کند و به حاشیه شهرها برود»؟


در بخش­‌های بعدی، به مهم­ترین دلایل مهاجرت از روستا، پیامدهای گسترده آن و راهکارهای معکوس‌­کردن این روند خواهیم پرداخت.



آخرین بروزرسانی سایت: 1400-12-18 19:40

مطالب مرتبط